İslam dünyası, “Ortak Yol Haritası: İcma ve Kolektif Şuur” adlı uluslararası sempozyum için İstanbul’da bir araya geldi. Yeni Ümit ve Hira dergilerinin ortaklaşa düzenlediği ve bu yıl altıncısının gerçekleştiği sempozyum, İstanbul Kongre Merkezi’nde iki gün boyunca devam edecek. 80 ülkeden çok sayıda İslam âlimi, akademisyen, fikir adamı ve kanaat önderinin katıldığı sempozyumun açılışına Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Mehmet Görmez de katıldı.

Müslümanların birliği adına önemli bir adım olarak değerlendirilen sempozyumun açılışında konuşan Diyanet İşleri Başkanı Görmez, icmaın dindeki önemine değinerek Kur’an’ın nazil olduğu şekliyle kuşaktan kuşağa hafıza ve yazı yoluyla tespit edilip bize aktarıldığını söyleyen delilin icma olduğunu belirterek, “Bugün Kazan’dan Timbuktu’ya, Marakeş’ten Kuala Lumpur’a kadar uzanan coğrafyada yaşayan, kökenleri, dilleri ve kültürleri birbirinden farklı olan Müslümanlar, dinini öğrenmek için aynı kaynaklara dayanmakta, aynı pratikleri yerine getirmekte, helal-haram sınırında aynı ölçülere riayet etmektedir. Bu dinin temel esaslarının, ana omurgasının tespit ve aktarımı sahabe dönemi müçtehitlerinin gerçekleştirdiği icma ile sağlanmıştır. Bunun yanında aynı dönemde yeni karşılaşılan meselelerin çözümü için ortaya konan bazı içtihatlarda da icma sağlanmıştır. Usul kitaplarında icma için örnek olarak gösterilen meselelerle ilgili görüş birliği, sahabe dönemine dayanmaktadır” dedi.

Hz. Peygamber’in veda hutbesinde “Burada bulunanlar bulunmayanlara benden dinlediklerini tebliğ etsinler! Umulur ki, sonradan tebliğ edilenler burada bulunanlardan daha iyi anlarlar” sözlerine mukabil, dinin esaslarını kendisinden öğrendikleri şekilde tespit ederek sonraki mümin kuşaklara aktarmanın, ashabın tarihi misyonu haline geldiğini kaydeden Başkan Görmez,  “Bu misyon, Allah’ın kitabı ve Peygamberin sünnetinin yanında, dinin temel hüküm ve esaslarının bu iki kaynağa dayanarak tespit edilmesi, yorumlanması ve aktarılması mahiyetini taşıyan üçüncü bir esasın, yani icmâın habercisi olmaktaydı” diye konuştu.

“Böylece, sizin insanlık için, Peygamberin de sizin için şahit olması amacıyla sizi vasat bir ümmet kıldık.” Ayetteki “vasat” ifadesi adaletli anlamına gelmektedir. Allah’ın adaletli olduğunu söylediği birtopluluk, hakikatte de adalet sahibidir. Bu nitelikte bir topluluk yalan üzerine birleşemez. Ayrıca ayette şahitlik kavramına vurgu yapılmıştır. Şahitse kendi beyanına hukuki hüküm bina edilen kişidir.

“Sizler insanlar için tarih sahnesine çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. Marufu emreder, münkere de engel olursunuz.” Hayırlı olmak hata yapmamayı, yalan söylememeyi gerektirir. Allah’ın bu şekilde nitelediği bir topluluk ise tam anlamıyla hayırlıdır. Bu topluluk marufa çağırmaktadır. Maruf ise, gerçeğin ta kendisidir.

Nisa suresinin 115. ayetinde de Peygamberin emrine muhalefet eden ve müminlerin yolunu terkederek başka yola sapanların durumu eleştirilmektedir. Bu ayette Peygambere karşı çıkmak ve müminlerin yolunu terk etmek aynı hükme tabi tutulmuştur. Bu da müminlerin ittifakının doğrunun takendisi olduğunu, buna karşı çıkmanın ise hata olduğunu göstermektedir.

Bu ayet-i kerimelerin yanında Hz. Peygamber’e izafe edilen, ümmetin dalalet üzerinde birleşmeyeceğini öngören beyanlar da usulcülerimiz tarafından icma düşüncesinin dayanakları olarak takdim edilmiştir. Neden son peygamberin ümmetine böyle bir ayrıcalık tanındığı sorusunun cevabı sadedinde usulcülerimiz, Hz. Peygamber’in son peygamber olmasına ve onun Risalet’inin umumiliğine dikkat çekmektedir. Ondan sonra vahiy gelmeyecektir. Dolayısıyla onun getirdiği esasların doğru olarak tespitve nakledilmesi, insanlara yol gösterecek doğru hükümler ortaya konabilmesi ümmetine böyle bir ayrıcalık tanınması ve misyon yüklenmesini gerektirmiştir.

Netice olarak icmaın Müslüman bilincinde tarihi ve teşrii işlevleri vardır. Tarihi işlevi, İslam’ın temel farzlarının, haramlarının, ibadetlerinin, şiarlarının ve bunları tamamlayan önemli ayrıntıların ilknesillerden itibaren nasıl algılanıp uygulandığını gösteren yönü olurken,  Teşrîî işleviyse, herhangi birfer’î meselede, o meselenin müzakere edildiği dönemde yaşayan müçtehitlerin aynı hükmüvermesiyle oluşan görüş birlikteliğini ifade eden yönüdür.

İcmaın esas önemli işlevi birincisidir ve bu, ortak bir ümmet kimliği oluşturmanın da anahtarıdır. Zira bununla dinin ana unsurlarının tek bir biçimde anlaşılıp yine bununla yeknesak bir uygulama halinde ızharı sağlanmaktadır. Bu işleviyle icma, aynı zamanda dini reforme etme çabalarının önünde koruyucubir kalkan görevini de ifa etmektedir.

Günümüzde icmaın rolüne gelince; öncelikle teoride anlatıldığı şekliyle bir icmaın teşekkülünün çok zor olduğu kabul edilmelidir. Kaldı ki buna ihtiyaç olup olmadığı da ayrıca sorgulanmalıdır. Yeni sorunların çözümünde icma arayışı, belki de içtihat zenginliğini menfi yönde etkileyecek bir sonuç doğurabilir. Tıpkı İmam Mâlik’in Muvatta’ın resmî kod olmasına karşı çıkarken öne sürdüğü gerekçede olduğu gibi, her bölgeye kendi özgün çözümlemesini bulma fırsatı tanımak, fıkhın yaşanabilirliği bakımından daha yerinde olabilir. Fakat yerleşik dinî algı ve tutumun karşısında üretilen, ilmî-usûlî ve tarihî tutarlılığı olmayan nevzuhur yorumların önünü alabilmek ve bunların gayrı meşruluğunu ispatlamak için, tıpkı ilk dönemlerdeki tarihî fonksiyonu gibi “icma fikri”, bugün de rol oynayabilir. Yine tıpkı kurucu dönemlerdeki anlayışa paralel olarak cumhur-ı ümmetin yaklaşımı, sevâd-ı a’zamın tatbikatı İslam’ın sahih anlayışının kaynağı olarak tahkim edilebilir.